Armata z fortu nr 38 „Skała” Twierdzy Kraków.

Znana wszystkim osobom zajmującym się fortyfikacją austriacką w Polsce, wydana w 1979 roku, książka „Warownie i zieleń Twierdzy Kraków”, zawiera fotografię, która przykuwa uwagę prawdopodobnie większości czytelników. Autor, prof. Janusz Bogdanowski, opisał ją następująco: Najstarsza wieża pancerna twierdzy z zachowanym jeszcze działem (fort Skała 38, fot. J. Bogdanowski, 1945). Fakt przetrwania okupacji niemieckiej przez uzbrojenie forteczne dawno zdeklasowanej twierdzy (okres jej użytkowania, jako zespołu obiektów planowo przygotowywanych do użycia w walce, zakończył się wraz z opuszczeniem Krakowa przez ostatnie oddziały Wojska Polskiego w nocy z 5 na 6 września 1939 roku), należy uznać za szczęśliwy zbieg okoliczności. Tym większą stratą było jego złomowanie wraz z wieżą w latach 50-tych, podczas adaptacji fortu na obserwatorium astronomiczne (w miejscu wieży zainstalowano jeden z teleskopów). Okazuje się jednak, że strata była jeszcze istotniejsza niż się pierwotnie wydawało.

Słaba jakość druku wspomnianej wyżej publikacji, przyczyniła się zapewne do powstania przekonania, że widoczny w kadrze wylot lufy należy do oryginalnego uzbrojenia fortu – armaty systemu M.80, kalibru 12cm. W 1993 roku ukazała się jednak kolejna publikacja wzmiankowanego autora, pod tytułem: „Sztuka obronna”. Zamieszczono w niej ponownie zdjęcie fragmentu wieży pancernej „Skały”, przy czym druk ilustracji na papierze kredowym znakomicie poprawił czytelność obrazu. Wyraźnie uwidocznił się element działa, umieszczony pod lufą, dający się bez większych wątpliwości zidentyfikować jako czołowa część oporopowrotnika. To ustalenie zburzyło dotychczasowe przekonanie o zachowaniu się do lat powojennych austriackiego działa, jako że armata M.80 w wersji kazamatowej i wieżowej nie posiadała oporopowrotnika a jedynie hamulec odrzutu, w dodatku zlokalizowany na styku lawety i ślizgowej podstawy. Okazało się zatem, że zdjęcie jest ciekawsze niż można było przypuszczać, dokumentując fakt przeprowadzenia na forcie wtórnych prac uzbrojeniowych. Dotychczasowa wiedza tycząca się dziejów twierdzy po 1918 roku pozwalała przyjąć założenie (poprawne, jak się później okazało), że nastąpiło to w okresie międzywojennym. Jak wynikało bowiem z ustaleń Wiktora Kucharskiego, w latach 1930-35 przeprowadzono w Krakowie szereg prac, mających na celu częściowe odtworzenie zdolności bojowej fortów zewnętrznego pierścienia obronnego twierdzy. Ponowne uzbrojenie wieży pancernej „Skały” mogło być elementem tego procesu.

Jakkolwiek zidentyfikowanie wzoru działa wydawało się być zadaniem interesującym i potrzebnym, po krótkim okresie poszukiwań zostało odłożone na później – jak się okazało na wiele lat. Impulsem do podjęcia kolejnej próby stało się pozyskanie przez kol. Dariusza Pstuś dokumentu, zatytułowanego: Wykaz dział przeznaczonych do likwidacji przez Dep. Uzbrojenia /pismo L.dz.2567/tjn/ z dn.5.IX.1930 r./ które ewentualnie mogłyby być użyte dla potrzeb Kierownictwa Fortyfikacji. Pozwolił on na dokonanie systematycznego porównania wyglądu wylotowej części lufy uwidocznionej na zdjęciu prof. Bogdanowskiego z lufami poszczególnych wzorów uzbrojenia z wykazu. W rezultacie, w październiku 2016 roku autorowi niniejszego tekstu udało się ustalić, że przedmiotowe działo to „75 mm armata polowa wz. 06”, nosząca pierwotnie oznaczenie „cannone da 75/27 modello 906”, będąca licencyjną, włoską wersją niemieckiej eksportowej armaty konstrukcji zakładów Krupp: „7.5 cm kanone M.06”. Działo w ilości 122 sztuk zostało zakupione przez Polskę w roku 1919. Na uzbrojeniu wojsk liniowych znajdowało się relatywnie krótko. W ramach prowadzonej unifikacji uzbrojenia, w 1930 roku zrezygnowano z ich dalszego wykorzystywania a w 1937 roku rozpoczęto sprzedaż posiadanych egzemplarzy za granicę.

Zidentyfikowanie wzoru działa każe postawić pytania o okoliczności organizacyjne, techniczne i taktyczne ponownego uzbrojenia fortu nr 38. Odpowiedź na nie może przynieść tylko kontynuacja badań archiwalnych.

Fragment wieży pancernej fortu nr 38 „Skała”, z zachowaną lufą armatnią. Fot: Janusz Bogdanowski, 1945 r. W narożniku część wylotowa lufy, włoskiej armaty 75/27 modello 906, z kompletną osłoną oporopowrotnika.

Źródła:

Bogdanowski J. Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków 1979

Bogdanowski J, Sztuka obronna, Kraków 1993

Kucharski W., Obóz Warowny Kraków 1849 - 1945, [w:] Krzysztofory, zeszyt 16, 1989

Wykaz dział przeznaczonych do likwidacji przez Dep. Uzbrojenia /pismo L.dz.2567/tjn/ z dn.5.IX.1930 r./ które ewentualnie mogłyby być użyte dla potrzeb Kierownictwa Fortyfikacji [Centralne Archiwum Wojskowe, sygn.: GISZ I.302.4.2093]