"Schrony modułowe" odcinka "Mikołów" z 1939 roku.

W projektowaniu obiektów budowlanych, w tym w projektowaniu dzieł fortyfikacyjnych, wyróżnić można cztery zasadnicze metody. Pierwsza to projektowanie indywidualne, polegające na jednorazowym doborze rozwiązań. Drugie, które można by nazwać wzorcowym, opiera się na wcześniej opracowanych zasadach, regulujących parametry charakterystycznych elementów obiektu (grubości ścian, szerokości pomieszczeń, rozwiązania detali). Trzecie, modułowe, wykorzystuje gotowe całości (moduły), z których zestawia się daną budowlę. Czwarte wreszcie, „typowe”, operuje projektami całych obiektów, stanowiącymi podstawę do wielokrotnej realizacji. W polskiej fortyfikacji okresu międzywojennego można zaobserwować występowanie w różnych okresach wszystkich czterech systemów projektowania. Niniejszy tekst koncentruje się na grupie projektów schronów, opracowanych przez Kierownictwo Robót nr 17D, zrealizowanych w 1939 roku na odcinku „Mikołów” a opartych na zasadzie modułowej.

Typ podstawowy („A”)

Stanowi najprostsze rozwiązanie gazoszczelnego obiektu dla pojedynczego ckm w strzelnicy ściennej, ukierunkowanej do ognia bocznego, z minimalnym zapleczem socjalnym. Wnętrze zawiera dwa pomieszczenia: śluzę oraz izbę bojową połączoną z izbą wypoczynku/pogotowia. Dwie ostatnie funkcje mogły być częściowo rozdzielone, za pomocą ścianki z otworem komunikacyjnym bez drzwi. Śluza, obok przeznaczenia podstawowego (przeciwgazowa oraz ochrona przed niekontrolowanym wtargnięciem) mieściła filtry powietrza układu wentylacji mechanicznej (przeciwpyłowy i filtropochłaniacz). Część pomieszczenia bojowo-wypoczynkowego przeznaczono na umieszczenie piętrowej pryczy oraz wentylatora ręcznego, współpracującego z wymienionym wyżej zespołem filtrów. Do izby bojowej/wypoczynkowej doprowadzano przyłącze kablowe łączności zewnętrznej, w stropie zaś wykonywano otwór przeznaczony zapewne dla peryskopu (wobec braku kopuły, obiekt nie posiadał innej możliwości obserwacji przedpola i kierowania ogniem).

Schemat działania modułowej zasady projektowania na przykładzie schronów odcinka "Mikołów".

Typy ze zwiększoną ilością stanowisk ckm, I-szy stopnień rozbudowy („A-1a”, „A-1b”, „A-1c”)

W większości sytuacji taktycznych, opisane wyżej stanowisko bojowe było niewystarczające. Istniała bowiem konieczność prowadzenia ostrzału na więcej niż jednym kierunku lub ostrzału czołowego. W części problem ten można było rozwiązać zestawiając obok siebie dwa schrony typu podstawowego, jak to uczyniono np. w rejonie miejscowości Łaziska, oraz na przeciwnym końcu fortyfikacji górnośląskich, pod Niezdarą. Powstawał w ten sposób rodzaj obiektu rozproszonego, złożonego z dwóch, bezpośrednio współpracujących obiektów. Innym rozwiązaniem była rozbudowa typu podstawowego o nowe stanowiska ogniowe.

Typ z parą ckm w strzelnicach ściennych („A-1a”)

Potrzeba prowadzenia ognia bocznego na dwóch, przeciwnych kierunkach spowodowała opracowanie rozbudowanego wzoru schronu. Uzyskał on dodatkową izbę bojową oraz powiększone zaplecze, niezbędne dla liczniejszej załogi. Przestrzeń wypoczynku tworzył w tym wariancie trakt 2-3 izb w układzie amfiladowym, położonych wzdłuż ściany narażonej. Izby bojowe rozmieszczono w trakcie od zapola, po obu stronach śluzy. Wydłużenie jednej z nich w stronę zapola umożliwiło, analogicznie jak w typie podstawowym, wykonanie w jej ścianie strzelnicy broni ręcznej dla ostrzału podejścia do drzwi wejściowych.

Typ z ckm w strzelnicy ściennej i ckm w kopule pancernej („A-1b”)

Wariant ten polegał na rozbudowie podstawowego układu funkcjonalnego o stanowisko ckm w kopule pancernej, wraz z podszybiem i korytarzykiem dojściowym. Umieszczono je w narożu, w jednym trakcie z „aneksem wypoczynkowym” izby bojowej.

Typ z 3 ckm w strzelnicach ściennych do ognia czołowego („A-1c”)

Trzeci wariant rozbudowy typu podstawowego stanowił obiekt ze zwiększoną ilością stanowisk ściennych ckm, przeznaczonych przy tym do prowadzenia ognia czołowego. Wymagało to przeorganizowania układu funkcjonalnego, jako że stanowiska ogniowe musiały znaleźć się w trakcie wzdłuż ściany narażonej. Tym samym izba wypoczynkowa oraz śluza uformowały trakt od zapola. W nowej konfiguracji strzelnica obrony wejścia znalazła się w wysuniętej ku zapolu części izby wypoczynkowej.

Schron typu A-1a z rejonu Łazisk. Elewacja tylna z wejściem głównym i wyjściem awaryjnym. Podejście chronione jest ze strzelnicy broni ręcznej. Umieszczono ją w ryzalicie, powstałym przez wysunięcie ku zapolu izby bojowej ckm. Widoczna na lewo od drzwi czerpnia, dostarcza powietrze do urządzeń filtro-wentylacyjnych, umieszczonych w śluzie, za drzwiami.

Typy ze zwiększoną ilością i rodzajem uzbrojenia, II-gi stopnień rozbudowy („A-2a”, „A-2b”)

Opisane wyżej sposoby rozbudowy programu funkcjonalno-bojowego schronu podstawowego, w niektórych sytuacjach taktycznych były nadal niewystarczające. Potrzeba dalszego zwiększenia ilości i rodzaju stanowisk broni maszynowej (do ognia czołowego i bocznego) lub umieszczenia w obiekcie ukrycia dla armaty przeciwpancernej, doprowadziły do stworzenia projektów posiadających jeszcze bogatszy program pomieszczeń.

Typ z parą ckm w strzelnicach ściennych i ckm w kopule pancernej („A-2a”)

Powstał on na bazie dalszej rozbudowy programu schronu typu „A-1a” lub też jego hybrydy ze schronem typu „A-1b”, zmierzającej do uzyskania pokrycia ogniem broni maszynowej zarówno przedpola jak i obu flanek. Dla obsługi komunikacyjnej rozbudowanego programu funkcjonalnego konieczne było tu dodanie traktu korytarza, spełniającego rolę izby pogotowia. Para pomieszczeń wypoczynku wraz z podszybiem kopuły utworzyły trakt pomieszczeń, położony wzdłuż ściany narażonej. Rozwiązanie traktu od zapola nie odbiegało od rozwiązania opisanego wcześniej typu „A-1a” (para izb ckm po obu bokach śluzy).

Typ z ckm w strzelnicy ściennej i ckm w kopule pancernej oraz z garażem polowej armaty przeciwpancernej („A-2b”)

Kolejny stopień rozbudowy typu „A-1b” uzyskano poprzez dodanie garażu dla armaty przeciwpancernej. Usytuowano go po przeciwnej stronie względem izby bojowej ckm w strzelnicy ściennej, w trakcie od zapola. Trakt wzdłuż ściany narażonej pozostał bez zmian. Komunikację wewnętrzną rozwiązano dodając wewnętrzny korytarz. W jednym przypadku dokonano bardziej radykalnego przetworzenia rozplanowania pomieszczeń, przenosząc śluzę bliżej środkowej części schronu, przez co wejście do obiektu znalazło się pod ochroną ognia ckm. Tym samym schron został nietypowo rozbudowany wzdłuż zamiast w szerz, uzyskując układ 3.5 traktowy. Pozostałe rozplanowanie było zbliżone do typu „A-2a” (środkowy trakt korytarza/izby pogotowia oraz trakt izby wypoczynku i podszybia kopuły wzdłuż ściany narażonej).

Schron typu A-2b z rejonu Śmiłowic. Elewacja tylna z ryzalitem izby bojowej. Po prawej uskok ochronny w którego ścianach umieszczono wejście (na wprost) i strzelnicę ckm (niewidoczna).

Podsumowanie

            Dotychczasowe opracowania poświęcone polskim fortyfikacjom okresu międzywojennego, akcentowały indywidualny styl projektowania, zmierzający do uzyskania najlepszego dopasowania schronów do lokalnych warunków taktycznych i terenowych. Jakkolwiek twierdzenie takie jest prawdziwe, nie można nie zauważyć że stosowano także inną, skrajnie przeciwną metodę, projektowania stypizowanego  (np. seria powtarzalnych obiektów z punktu oporu „wzg. 304,7”) jak i rozwiązań pośrednich, w tym opartych na wygodnej i przyspieszającej prace projektowe, zasadzie modułowej. Pozwalała ona, szczególnie w odniesieniu do obiektów małej i średniej wielkości, zestawiać rozplanowanie schronu niejako z gotowych „klocków”, czasami tylko dokonując ich niewielkich korekt. Najlepsze warunki zaobserwowania wyników projektowania według tej metody daje seria schronów odcinka „Mikołów” na Górnym Śląsku.

Schron typu bazowego "A" z rejonu Łazisk. Widok z wnętrza izby bojowej w kierunku "aneksu wypoczynkowego". Po prawej wejście do śluzy mieszczącej filtry powietrza.