Zdwojone mury przeszkodowe

 

Do lat 90-tych XIX wieku, wysoki mur był w fortyfikacji stałej najpowszechniej stosowanym elementem przeszkodowym. Nie inaczej było w twierdzy Kraków w II połowie XIX wieku. Początkowo, w latach 50 i 60 tych, stosowano mury oporowe i galerie by w latach 80 tych w większości przypadków odejść od nich na rzecz tańszych murów wolnostojących. Ze względów ekonomicznych typowym rozwiązaniem było użycie pojedynczej przeszkody ulokowanej w skarpie, przeciwskarpie lub na dnie fosy. Z tego względu na szczególną uwagę zasługują przypadki gdzie została ona zdublowana. Oznaczają bowiem wystąpienie szczególnych okoliczności, uzasadniających poniesienie wyższych kosztów.

We wspomnianym wyżej okresie, powstało w twierdzy siedem obiektów posiadających podwójne przeszkody pionowe:

Forty poligonalne: 7 „Za rzeką”, 9 „Krowodrza” i 15 „Pszorna”,

Fort pancerny 38 „Skała”,

Forty artyleryjskie: 53 „Bodzów”, 45 „Marszowiec” i 52 „Borek”.

Wśród wymienionych wskazać można aż pięć przyczyn powstania podwójnej przeszkody.

Fort 9 "Krowodrza". Wał ze skarpowym murem przeszkodowym, oporowym. Z lewej fosa a za nią mur przeszkodowy, oporowy w przeciwskarpie, wykonany w ramach modernizacji dzieła.

1.     Forty „Za rzeką” i „Krowodrza” zaprojektowano pierwotnie z murem przeszkodowym, oporowym, w skarpie wału. Debiut na polu walki artylerii gwintowanej w wojnie francusko-austriackiej 1859 roku spowodował wstrzymanie budowy i przeprojektowanie obu obiektów. Celem było uzyskanie większej przesłony dla elementów murowych narażonych na bezpośrednie trafienie przez nowe pociski wydłużone. W obrębie fosy rozwiązaniem było wykonanie w miejsce nachylonej ziemnej przeciwskarpy, muru oporowego. Powodowało to zawężenie o kilka metrów fosy co w większym stopniu chroniło murowaną skarpę przed pociskami opadającymi torem balistycznym.

Fort 15 "Pszorna". Późny fort poligonalny. Z lewej strony fosa z galerią przeciwskarpową i skarpową. Dalej wał ze schronem-podwalnią oraz redita z nasypem osłonowym odsunietym od jej ściany czołowej. Rozwiązanie to pozwoliło stworzyć wewnętrzna fosę, stanowiącą przeszkodę śródszańca.

2.     Fort „Pszorna” uzyskał swą ostateczną formę projektową po uzyskaniu doświadczeń z użycia artylerii gwintowanej. Tu także zawężono fosę jednak w zasadniczo odmienny sposób. W przeciwskarpie czół powstała galeria strzelecka z parą kaponier, natomiast w skarpie wykonano galerię na całym niemal obwodzie, przeznaczając dla niej nie tylko funkcję bojową lecz także magazynową i koszarową. Wynikało to z potrzeby znalezienia w obrębie fortu miejsca dla odpowiedniej liczby skazamatowanych pomieszczeń, po zarzuceniu stosowania piętrowych redit (z podobnym problemem mierzono się podczas przeprojektowywania wspomnianych wyżej fortów 7 i 9). W pełni satysfakcjonujące rozwiązanie znaleziono dopiero w następnym okresie, w postaci schronu koszarowego i schronu zaplecznika w ramach fortów artyleryjskich.

Fort 38 "Skała". Wczesny fort pancerny (faktycznie pancerna odmiana fortu artyleryjskiego). Obiekt z fosą wykutą w masywie skalistego wzgórza.

3.     Forty „Skała” i „Bodzów” zlokalizowano na wapiennych wzgórzach co wymusiło kucie fos w skale. Naturalnym zatem i ekonomicznym rozwiązaniem było nadanie im przekroju prostokątnego, z oboma skarpami pionowymi.

Fort 45 "Marszowiec". Z lewej fosa z przeszkodowymi murami: oporowym w przeciwskarpie i wolnostojącym u podstawy stoku wału. W tle ściana bojowa kaponiery z parą strzelnic artyleryjskich i czterema strzelnicami broni ręcznej do obrony fosy oraz parą strzelnic broni ręcznej do obrony drogi straży za murem przeszkodowym.

4.     Fort „Marszowiec” zlokalizowano w odległości zaledwie 1,5km od granicy państwowej. W okresie poprzedzającym pełną mobilizację twierdzy był przez to szczególnie narażony na zdobycie w wyniku ataku z zaskoczenia. Bierna przeszkoda w postaci wolnostojącego muru na dnie fosy mogła okazać się niewystarczająca. Potrzeba taktyczna sprawiła zatem że uzupełniono ją przeciwskarpowym murem oporowym, który zabezpieczał nie tylko przed niekontrolowanym wdarciem się na wał ale także podejściem do kaponier, celem ich neutralizacji i wdarcia się do wnętrza dzieła poprzez ich poterny (szczególnie zagrożona była kaponiera czołowa, posiadająca duże otwory strzelnic artyleryjskich).

Fort 52 "Borek". Jednostkowy przykład fosy z dwoma pochyłymi murami przeszkodowymi oraz wybetonowanym dnem.

5.       Fort „Borek” pozostaje pod wieloma względami unikatem w twierdzy Kraków o nie do końca wyjaśnionych motywach zastosowania niektórych rozwiązań. Dotyczy to także profilu i sposobu obrony fosy. Zastosowano tu bowiem relatywnie niskie a przy tym pochylone oskarpowania stoku i przeciwstoku. Wydaje się że problemem mógł być charakter gruntu, o czym świadczyło by wybetonowanie całego dna fosy. Wyeliminowano w ten sposób przesiąkanie wód opadowych pod fundamenty oskarpowań (rozwiązanie to nie ma analogii w całej twierdzy). Obniżona skuteczność zaniżonego a przy tym pochylonego muru mogła być powodem jego zdublowania co choć w części nadrabiało niedostatki przeszkody.