Przedstok

Przedstok (synonimy: stok bojowy, glacis (fr.) ) należy do najczęściej niedostrzeganych lub ignorowanych elementów profilu dzieł fortyfikacyjnych. Przyczyny tego stanu leżą w często mało spektakularnej formie, trudności określenia zasięgu przestrzennego oraz dość powszechnej, niskiej świadomości jego przeznaczenia.


Historia.

Występowanie przedstoku wiąże się ściśle z nowożytnymi systemami obronnymi: bastejowym, bastionowym, kleszczowym i poligonalnym oraz systemami fortowymi we wszystkich odmianach. Początki stosowania tego elementu sięgają zatem początków XVI wieku lub nawet końca wieku XV. Do jego wprowadzenia w użycie doprowadziła zasadnicza zmiana profilu dzieł obronnych, jaka dokonała się pod wpływem pojawienia się na polu walki fortecznej, w latach 90-tych XV wieku, długolufowych dział strzelających pociskami żelaznymi. Skutkowało to zaprzestaniem stosowania wolnostojącego muru, zwieńczonego stanowiskami bojowymi. W jego miejsce pojawia się ziemny wał, z murowanym oskarpowaniem stoku o funkcji przeszkody. Towarzyszy temu początek procesu obniżania wysokości położenia stanowisk ogniowych ponad poziomem otaczającego terenu. Celem zachowania znacznej wysokości muru skarpowego, decydującej o jego skuteczności jako biernej przeszkody przeciwszturmowej, zrezygnowano ze stosowania fosy jako niezależnego przestrzennie elementu i połączono w jedną całość jej stok i stok wału.

Zmiany profilu obwodu obronnego na przestrzeni wieków. A - od prehistorii do ok XVw; B - ok. XVI - ok. XVIIw; C - ok. XVIII - ok. poł. XIXw; D - od ok. 1870r. - ok. 1890r. Szrafem czarnym zaznaczono murowane konstrukcje o funkcji przeszkody; czerwoną linią wyróżniono część muru przeszkodowego narażoną na bezpośredni ostrzał ogniem płaskotorowym; liniami przerywanymi oznaczono pierwotny poziom terenu (długie linie) i horyzontalne rzutowanie korony przedstoku na mur skarpowy (na rysunku D tor lotu pocisku opadającego spłaszczonym torem balistycznym); strzała obrazuje linę ognia ze stanowisk bojowych; czerwony szraf - przedstok.

Funkcja.

Przedstok posiadał dwa zasadnicze zadania:

- osłonę drogi krytej oraz stworzenie przedpiersia dla umieszczonych wzdłuż niej stanowisk piechoty,

- osłonę stoku fosy (szczególnie w przypadku wykonania go w formie muru oporowego o funkcji przeszkody) przed ogniem artylerii płaskotorowej,

Znaczenie poszczególnych funkcji jako głównych motywów utworzenia przedstoku zmieniało się w zależności od okresu historycznego, systemu fortyfikacyjnego i lokalnych warunków. Można przykładowo zauważyć, że aż do wprowadzenia w XIX wieku armat o lanych lufach z żelaza, pozwalających zwiększyć energię pocisku, stok osłaniano często w niepełnym stopniu. Zakładano bowiem, że wyłom zostanie wykonany dopiero przez baterie założone naprzeciw skarpy, po przeciwnej stronie fosy (na przedstoku lub drodze krytej). Od XVIII wieku, w fortyfikacji francuskiej (Cormontaigne) przyjęto zasadę umieszczenia korony muru skarpowego na tej samej lub niższej wysokości co korona przedstoku. Wraz ze zwiększaniem skuteczności ognia artylerii, występować zaczęła tendencja zawężania fosy i podwyższania przedstoku. Rosła rola tego ostatniego, jako elementu profilu obwodu obronnego chroniącego skarpę przed ogniem wyłomowym prowadzonym z dalszych odległości. Apogeum tej tendencji obserwować można po wprowadzeniu w powszechne użycie artylerii gwintowanej (od ok. 1859 roku), kiedy to relacje pomiędzy wysokością skarpy, szerokością fosy i wysokością przedstoku podlegały szczególnie starannemu projektowaniu, dla zabezpieczenia przeszkody nie tylko przed strzałem rdzennym ale także trafieniem przez pocisk opadający spłaszczonym torem balistycznym.

Forte de Nossa Senhora da Graça XVII-XVIIIw. Na zewnątrz fosy widoczne rozległe, geometrycznie regularne nasypy przedstoku.  Foto za: www.geodrone.pt

 Forma.

W przeciwieństwie do zmieniającej się funkcji, forma przedstoku nie ulegała zasadniczej zmianie. Miała w przekroju postać równi pochyłej, opadającej łagodnym stokiem w stronę przedpola. Od strony fosy lub drogi krytej posiadała stromy stok mogący formować przedpiersie. Nachylenie górnej płaszczyzny pozostawało w ścisłym związku geometrycznym z profilem wału, stanowiąc przedłużenie płaszczyzny jego korony, nie zostawiając tym samym na powierzchni przedstoku pól martwych. W przypadku dzieł powstających pod wpływem  artylerii gwintowanej, połączone wymagania odpowiedniego górowania stanowisk ogniowych nad otaczającym terenem i wysokości skarpy lub wolnostojącego muru przeszkodowego/muru Carnota, stanowiących główną przeszkodę przeciwszturmową, wymusiły taki dobór parametrów geometrycznych przedstoku, aby jego korona przechwytywała pociski artyleryjskie opadające do fosy spłaszczonym torem balistycznym.

Twierdza Teresienstadt (ob. Pevnost Terezin), XVIIIw. Kolorem zielonym wyróżniono przedstok i drogę krytą wraz z placami broni. Rysunek za: www.pevnostterezin.cz

Ochrona.

Pojawiające się w naszym kraju (także w obrębie urzędów konserwatorskich) tendencje do ograniczania zasięgu ochrony struktury fortyfikacji do obszaru w obrębie zewnętrznej krawędzi fosy (w Krakowie taka sytuacja miała miejsce w odniesieniu do fortów: nr 7 "Za rzeką" i nr 12 "Luneta Warszawska"), każą dobitnie podkreślić fakt integralnego związku przedstoku z pozostałymi elementami tworzącymi dzieło obronne, tak pod względem budowlanym, przestrzennym jak funkcjonalnym. Biorąc pod uwagę słabą czytelność w terenie zewnętrznej krawędzi omawianego elementu fortyfikacyjnego, należy zwrócić uwagę na konieczność szczególnie dokładnego zdefiniowania jego zasięgu. Następstwem prawidłowego wyznaczenia granic powinno być dopasowanie zagospodarowania powierzchni przedstoku do jego charakteru i funkcji w ramach systemu ogniowego dzieła obronnego.

Uwaga: francuski termin glacis ma znaczenie szersze niż jego polski odpowiednik. Stosowany jest także na określenie zewnętrznych oskarpowań murów średniowiecznych warowni.