Kaponiera nr VI fortu "Kościuszko"

Prowadzone od kilku lat wykopaliska w obrębie zachodniego (czołowego) frontu  krakowskiego fortu "Kościuszko" przyniosły dotychczas odsłonięcie murów oporowych i wolnostojących na linii Bastion I - Bastion II (od strony wnętrza fortu) oraz lewego czoła bastionu nr II. W ostatnich tygodniach zakres odkopanych pozostałości umocnień, zniesionych w trakcie prac rozbiórkowych prowadzonych w latach 50-tych XX wieku powiększył się o kolejny, tym razem najbardziej spektakularny fragment.

Widok z korony przedstoku na odsłonięty zespół kaponiery VI (z prawej) oraz bark i fragment czoła bastionu II (z lewej). Fot.: autor.

Zespół kaponiery nr VI (Coffer No VI), położony był naprzeciw kurtyny, łączącej bastiony I i II. Składały się nań: kaponiera oraz położony między nią a skarpą fosy dziedziniec, ograniczony po bokach wolnostojącymi murami. Sama kaponiera, założona na rzucie zbliżonym do detaszowanego bastionu, posiadała dwie kondygnacje bojowe: kazamatową oraz taras z ziemnym przedpiersiem. Wejście prowadziło od strony dziedzińca, poprzez własny dziedzińczyk kaponiery, w obrębie którego zlokalizowano schody prowadzące na poziom tarasu. Znajdowały się tam stanowiska strzelców oraz pojedyncze stanowisko armaty na obrotowej lawecie z centralną osią obrotu - rozwiązanie unikalne w fortyfikacjach austriackich na terenie obecnej Polski. Poziom kazamatowy obejmował pięć pomieszczeń: dwa po bokach dziedzińczyka, dwa w czole i jedno centralne, przebiegające przez całą szerokość kaponiery.

Kadr z planu przeglądowego fortu, ukazujący jego południowo-zachodnią część z kaponierą nr VI. Elementy odsłonięte w trakcie ostatnich wykopalisk: A - lewoskrzydłowe stanowiska kazamatowe dla ostrzału odcinka fosy przed czołem bastionu nr I; B - izby czołowe ze stanowiskami do ostrzału fosy przed kaponierą i pochylni w przeciwstoku; C - część środkowej izby kazamatowej, pełniąca funkcję łącznika komunikacyjnego; D - prawoskrzydłowe stanowiska kazamatowe dla ostrzału odcinka fosy przed czołem bastionu nr II; E - galeria skarpowa lewego barku bastionu nr II ze stanowiskami do ostrzału fosy otaczającej prawy bark i czoło kaponiery oraz osłony podejść do prawej bramy wypadowej; F - prawa brama wypadowa; G - mur ze strzelnicami dowiązujący kaponierę do skarpy fosy; H - dziedziniec dla koncentracji oddziału wypadowego; J - dziedzińczyk kaponiery ze schodami na taras bojowy.

Położony na tyłach kaponiery dziedziniec (Sammelplatz), skomunikowano z wnętrzem fortu poterną, przebiegającą pod wałem kurtyny I-II. Stanowił on jeden z elementów układu komunikacyjnego, związanego z prowadzeniem aktywnej obrony, służąc koncentracji oddziału wypadowego przed i po akcji. W bezpośrednim związku z tą funkcją pozostawała para bram wypadowych, zlokalizowanych w załamaniach muru, ukrytych przed widokiem ze szczytu przedstoku i z podejściem przestrzeliwanym krzyżowym ogniem z kaponiery, strzelnic w murze wolnostojącym i galerii skarpowych barków bastionów. Wobec wyniesienia poziomu dziedzińca ponad dno fosy, do bram prowadziły pochylnie. Wnętrze dziedzińca przestrzeliwane było z galerii skarpowej kurtyny, zaś wrota prowadzące do poterny poprzedzono przeszkodą - rowem diamentowym nakrywanym mostem rolkowym.

Kadr z dokumentacji archiwalnej fortu z widokiem elewacji (lewe czoło i bark) kaponiery VII (identycznej jak kaponiera VI). Kolorem zaznaczono orientacyjnie zakres zachowania lewej strony kaponiery VI. Strona prawa zachowana jest jedynie do poziomu posadzki.

Otwory strzelnicze w ścianach kaponiery i barkowych galeriach bastionów, rozmieszczono w typowym układzie z centralną strzelnicą artyleryjską i parą strzelnic broni ręcznej po bokach (należy przy tym zauważyć, że położenie niektórych strzelnic "artyleryjskich" wykluczało w praktyce sensowne użycie w nich armat, służyły zatem zapewne strzelcom, prowadzącym ogień przez otwory w drewniano-stalowych okiennicach).

Kadr ze zdjęcia lotniczego fortu, wykonanego w okresie międzywojennym. Na wprost bastion II (w tle kaplica bł. Bronisławy i tambur kopca). Po obu stronach kaponiery: VI (z prawej) i VII (z lewej). Dobrze widoczne lewe czoło i bark kaponiery VII, z rzędem strzelnic do ostrzału dna fosy oraz wieńczącym tarasem bojowym. Przy kaponierze VI wyraźnie rysuje się meander muru dowiązującego kaponierę do skarpy fosy, z załomem kryjącym bramę wypadową.

Widok na odsłonięte pozostałości kaponiery wzdłuż jej osi symetrii, wykonany z rejonu miejsca zbiórki oddziału wypadowego w przedstoku. Na pierwszym planie część czołowa z parą izb i centralnym filarem pod tarasowym stanowiskiem artyleryjskim. Fot.: autor.

Widok z rejonu styku kaponiery z lewym murem dowiązującym ją do skarpy fosy, na centralną, podwójną kazamatę/łącznik komunikacyjny oraz parę izb czołowych. Z prawej, odkryte elementy piaskowcowej kamieniarki, złożone we wnętrzu kazamaty lewego barku. Fot.: autor.

Widok z wnętrza kazamaty prawego barku w perspektywę fosy przed lewym czołem bastionu II. Zachowane we wnętrzach pomieszczeń wylewki betonowe pochodzą prawdopodobnie z okresu międzywojennego (w sąsiedniej kaponierze VII zachowały się posadzki lastricowe). Z prawej strony odsłonięta ściana galerii skarpowej w barku bastionu. Fot.: autor.

Pozostałości bramy wypadowej w murze prawego skrzydła z reliktami piaskowcowego portalu. Widoczne wtórne zamurowanie otworu pochodzące prawdopodobnie z okresu międzywojennego. Fot.: autor.

Podejście do prawoskrzydłowej bramy wypadowej. Z lewej skarpa prawego barku bastionu II. Na wprost odcinek muru dowiązującego kaponierę do skarpy fosy. Z lewej odcinek muru z bramą wypadową. Fot.: autor.

Elewacja skarpy lewego barku bastionu II, na styku z murem dowiązującym kaponierę. Widoczne relikty otworów strzelnic: karabinowej (z lewej i na styku z murem po prawej) i "artyleryjskiej" w centrum (pod warstwą ziemi czoło piaskowcowej, dolnej półki strzelnicy). Fot.: autor.

Narożnik muru skarpowego czoła (z lewej) i barku (na wprost) bastionu II. Widoczny prawy policzek otworu strzelnicy broni ręcznej i częściowo odsłonięty łuk sklepienia niszy na zakończeniu ciągu kazamat galerii skarpowej. Fot.: autor.

Widok na prawą stronę kaponiery (z prawej) i występ muru łączącego (z lewej). Fot.: autor.

Widok sprzed prawego czoła kaponiery na bark bastionu II z reliktami galerii skarpowej. Z prawej występ muru łączącego. Fot.: autor.

Ściana zewnętrzna lewoskrzydłowej kazamaty kaponiery z bruzdą po kamiennym obramieniu otworu strzelniczego armaty. Fot.: autor.

Bark bastionu II (z lewej) i występ muru łączącego (z prawej). Sylwetka autora ukazuje wielkość odsłoniętych reliktów (mur łączący zachowany do poziomu dziedzińca, wyniesionego ponad poziom fosy). Fot.: autor.

Zakres zachowania odsłoniętych elementów fortu jest znaczny. Praktycznie na całym obszarze zespołu kaponiery VI mury sięgają do poziomu posadzek pomieszczeń i poziomu dziedzińca. Od strony bastionu I i w czole kaponiery dochodzą niemal do wysokości strzelnic. W zakresie detalu, oprócz luźnych elementów kamieniarskich, zachowały się in situ elementy kamiennego portalu bramy wypadowej. W nadspodziewanie dużym zakresie zachowały się partie murowane barku bastionu II, gdzie należy się spodziewać obszernych partii galerii skarpowej, nawet z fragmentami sklepień. 

Prace przy odsłanianiu zespołu kaponiery nr VI nie zostały zakończone. Do odkopania pozostają lica zewnętrzne murów od strony bastionu nr I i wnętrze dziedzińca, gdzie można spodziewać się natrafienia na ślady pochylni oraz rowu diamentowego przed bramą poterny a dalej relikty galerii skarpowej kurtyny I-II.