Tradytory krakowskich fortów – przegląd rozwiązań w aspekcie taktycznym. Część czwarta.

Tradytor fortu nr 49 ¼ „Grębałów” (1897-98r.).

Cechy bryły, rozplanowania pomieszczeń i wyposażenia każą go uznać za jedno z najdoskonalszych rozwiązań elementu tego rodzaju w fortyfikacjach twierdz galicyjskich. Dostrzeżono to bardzo szybko. Obiekt stał się wzorcem dla (niezrealizowanego) projektu z 1902r., tradytorów detaszowanych, mających powstać w międzypolu fortów „Marszowiec” i „Pękowice”. Następny krok prowadził już wprost ku fortyfikacji systemu rozproszonego:

http://fortyfikacjawalczaca.blogspot.com/2017/05/od-tradytora-do-schronu-bojowego.htm

Rzut założenia fortu. Pod oznaczeniem T - tradytor (faktycznie: tradytor, kaponiera, wartownia). Na lewo od niego przedbramie kratowe (Zwinger) i zachodni odcinek fosy szyjowej, ostrzeliwane ogniem karabinowym ze stanowisk w korytarzu schronu. Po prawej stronie, wschodni odcinek fosy szyjowej i równia ogniowa, ostrzeliwane przez armaty tradytora. Od strony dziedzińca (Hof) - nasyp, osłaniający ścianę narażoną schronu. Zwraca uwagę niesymetryczne rozmieszczenie wież pancernych (K), ukierunkowujące prawą półbaterię do ognia w stronę Luboczy i Wadowa (wschód), umożliwiające także prowadzenie ostrzału w stronę Pleszowa i Mogiły (południowy wschód, południe; położenie wymienionych wsi zaznaczono na mapie, zamieszczonej niżej).

Widok ściany bojowej tradytora. Na elewacji od lewej: otwór obserwacyjny, dalej cztery strzelnice armatnie.

Lokalizacja

Pomieszczenia tradytora zostały rozplanowane w ramach schronu, położonego w szyjowej części fortu, na zewnątrz obwodu wału, na prawo od przejazdu bramnego. Lokalizacja ta odpowiadała ziemnej bastei, stanowiącej typowe wyposażenie dzieł obrony bliskiej, budowanych według projektu wzorcowego E.Gołogórskiego. Z tego powodu obiekt łączył funkcję ostrzału międzypola, obrony fosy szyjowej i wartowni bramnej.

Widok powietrzny od strony wjazdu do fortu, schronu mieszczącego tradytor. Na pierwszym planie ogrodzenie drutowe i przedbramie kratowe. Na elewacji schronu, od lewej: okno do izby pogotowia, furta do izby pogotowia (w załomie ściany), cztery strzelnice karabinowe, furta do korytarza, okno-strzelnica z latryny, okno izby oficerskiej/stanowiska kierowania ogniem (za załomem ściany). Na stropodachu rzędy kominków wentylacyjnych i dymowych. Z lewej strony nasyp osłonowy i fragment wału ze stanowiskami piechoty do obrony zapola. Kadr z obrazu autorstwa Andre Brauch (http://festungsmaler-andre-brauch.de/).

Ściana bojowa ze strzelnicami armat w czołowych partiach tarcz pancernych oraz otworem obserwacyjnym (z lewej). W partiach ścian pomiędzy strzelnicami - pary otworów wentylacyjnych.

Forma

Jednokondygnacyjny schron, przylegający ścianą narażoną do szyjowego wału fortu, założono na planie zbliżonym do litery T. W jego ścianach, oprócz strzelnic armatnich i karabinowych, wykonano okna i furty (zamykane pancernymi okiennicami/wrotami, z otworami dla prowadzenia ognia z broni ręcznej), szczelinę obserwacyjną, otwory dla reflektorów i wentylacyjne. Teren w sektorze ostrzału dział wyplantowano na dystansie 80 m, tworząc równię ogniową.

Rzut schronu. Oznaczenia: 1 - korytarz/galeria strzelecka, 2 - izba pogotowia, 3 - kuchnia, 4-7 - izby działowe, 8 - izba oficerska ze stanowiskiem kierowania ogniem, 9 - latryna, 10 - magazyn amunicji.

Ściana elewacyjna kuchni z oknem-strzelnicą (na wprost), flankujacą podejścia do ściany bojowej (po lewej).

Układ funkcjonalny

Cztery działobitnie, zajmują środkową część traktu, we wschodniej części schronu. Połączone amfiladowo, rozdzielone zostały poprzecznymi ściankami zabezpieczającymi od odłamków. Od południa towarzyszy im izba oficerska ze stanowiskiem kierowania ogniem zaś od północy kuchnia ze stanowiskiem flankującym ścianę bojową. Trakt zachodni zajmował korytarz komunikacyjny, pełniący jednocześnie rolę galerii strzeleckiej dla obrony fosy szyjowej i ostrzału wnętrza przedbramia kratowego. Od południa przylegało do niego niewielkie pomieszczenie latryny, zaś od północy izba pogotowia. Wysunięcie tej ostatniej poza obrys zasadniczej bryły schronu (analogicznie jak po przeciwnej stronie izby kuchni) pozwoliło na stworzenie stanowiska flankującego ścianę zachodnią, w postaci pary strzelnic we wrotach furty pancernej. Centralne miejsce rzutu schronu zajmował magazyn amunicji, skomunikowany drzwiami z dwoma środkowymi izbami działowymi. Wejście do obiektu możliwe było jedynie z wnętrza przedbramia. Parą furt dostawano się do  korytarza-galerii strzeleckiej lub do izby pogotowia.

Obszar VI sektora obronnego wraz z głównymi kierunkami potencjalnego ataku od strony wschodniej. Od południa atak wzdłuż traktu sandomierskiego, na forty "Kopiec Wandy" i "Mogiła", mający na celu wyjście na głębokie tyły fortyfikacji sektora i atak w stronę fortyfikacji rdzenia twierdzy. Dalej ku północy, atak o celach ograniczonych, na szaniec VI/2, wyprowadzający na tyły fortów "Grębałów" i "Krzesławice". Zaznaczono kierunek flankowego ostrzału nieprzyjaciela przez działa tradytora fortu "Grębałów".

Przebieg w terenie fortyfikacji VI sektora obronnego (obiekty opisane numerami). Kolorem żółtym pokazano sektor ostrzału dział tradytora fortu "Grębałów" z rozróżnieniem donośności szrapnela (kolor intensywny) i granatu (kolor blady).

Zadanie bojowe

Jako główne motywy, stojące u przyczyn wprowadzenia tradytora do programu funkcjonalnego fortu "Grębałów", należy wymienić: ponadstandardowo szeroki sektor ostrzału dzieła oraz znaczenie dla obrony odcinka "Grębałów" - "Mogiła". Jego przełamanie, wyprowadzało przeciwnika automatycznie na tyły północno-wschodniego frontu twierdzy, pozwalając zrolować obronę aż do linii fortów 48 "Batowice" - 15 "Pszorna".
Fort „Grębałów” posiadał szczególną lokalizację, na narożniku frontu, w miejscu gdzie zmieniał on swoje ukierunkowanie z północnego na wschodnie. Wymusiło to takie rozmieszczenie uzbrojenia, by pokryło efektywnym ogniem sektor ok. 240 stopni (wobec typowego ok. 180 stopni). Nie mogły temu podołać dwie, dwudziałowe półbaterie wieżowe, w jakie standardowo zaopatrywano pancerne forty obrony bliskiej. Rozmieszczono je zatem tak, by prowadziły ostrzał:

- międzypola w stronę fortu „Krzesławice” (północny zachód) i przedpola, wzdłuż traktu proszowickiego (północny-wschód) - lewa półbateria,

- przedpola od strony wsi Lubocza (wschód) i międzypola w kierunku fortu „Mogiła” (południe) - prawa półbateria.

Działa tradytora dublowały ogień prawej półbaterii w zakresie 36 stopni, licząc od prawej skrajni jej sektora ostrzału. Umożliwiało ograniczenie sektora działania artylerii wieżowej do około 204 stopni przy zachowaniu możliwości koncentracji ognia sześciu armat na przedpolu wschodniego frontu dzieł VI sektora obronnego. Z pozycji wyniesionej do 30m tradytor panował nad terenem, stanowiącym płaskie dno doliny Wisły, pokryte polami uprawnymi. Front obrony, biegnący ku Wiśle, tworzyły tu słabe dzieła: polowy szaniec VI/2 i półstały fort 49 ½ „Wandahügel” oraz położony w odległości 3 km, nowy fort obrony bliskiej 49 ½ a „Mogiła”. Uzbrojenie tradytora obejmowało cztery armaty przeciwszturmowe, szybkostrzelne, kaliber 76.5mm, noszące oznaczenie 8cm Minimalschartenkanone M.94. Lewa skrajnia pola ostrzału sięgała na przedpole po zachodnie krańce wsi Pleszów, położonej na przedpolu fortu „Mogiła”. Skrajnia prawa biegła niemal idealnie na południe, przechodząc kilkadziesiąt metrów przed frontem obu wspomnianych wyżej dzieł półstałych. Maksymalna głębokość prowadzonego ognia przy zwalczaniu piechoty to 400m dla strzału kartaczem, 3km dla strzału szrapnelem. Pozwalało to sięgnąć ogniem na przedpole szańca VI/2 i fortu „Kopiec Wandy” oraz traktu sandomierskiego. Przy użyciu granatu, niosącego na dystans do 4km, możliwe było ostrzeliwanie przykopów kierowanych na fort „Mogiła”.

Przekrój schronu mieszczącego tradytor, po linii C-D (patrz plan powyżej). Od lewej: ściana ze strzelnicą karabinową i korytarz-galeria strzelecka, magazyn amunicyjny, izba działowa ze strzelnicą w tarczy pancernej. Widoczna różnica głębokości posadowienia ścian zewnętrznych i wewnętrznych oraz dwa rodzaje podparcia stropodachu: sklepienie i belki stalowe.

Konstrukcja, narażenie na ostrzał

Schron tradytora posiada konstrukcję mieszaną, betonowo-ceglano-kamienno-stalową. Zasadniczą większość ścian wykonano z betonu. Jedynie ścianę narażoną, przylegającą do wału ziemnego, wzniesiono z wapienia a ścianę z oknem kuchni i ściany wewnętrzne – z cegły. Stropodach posiada w całości konstrukcję betonową, przy czym w większości pomieszczeń oparto go na warstwie belek stalowych z zabezpieczeniem przeciwodpryskowym a jedynie w korytarzu uformowano spłaszczone sklepienie. Grubości głównych elementów konstrukcyjnych wynoszą: ściana narażona: 2m, ściany boczne: 1.5m (w izbach działowych zastosowano tarcze pancerne w formie niszy, o grubości w czole 10 cm), ściany tylne: 1m, ściany wewnętrzne: 0.75 - 1m, stropodach: do 1.7m. Stalowe okiennice i furty posiadały grubość około 1cm. Dodatkowym zabezpieczeniem otworów, na wypadek uszkodzenia zamknięć, były wręby w ścianach lub specjalne obejmy stalowe, umożliwiające wykonanie od wnętrza barykady z belek. Pancerz stanowiska obserwacyjnego, wykonano w formie płyty, ze szczeliną zamykaną zasuwą. Od zewnątrz wzmocniono go warstwą betonu, w której uformowano rozglifiony otwór stopniowany przeciwrykoszetowo.

Widok otworu obserwacyjnego od zewnątrz.

Stanowisko obserwacyjne.

Pancerz otworu obserwacyjnego. Po lewej zasuwa (brak uchwytu). Przeszklenie otworu - współczesne.

Wyposażenie

Izby bojowe, wobec bezpośredniego sąsiedztwa magazynu amunicji, mieściły najpewniej jedynie standardowy zestaw przyrządów do obsługi działa. Wentylowane były, podobnie jak cały schron, grawitacyjnie, szeregiem kanałów o przepływie powietrza regulowanym żaluzjami. Izba oficerska została wyposażona w piec i zapewne podstawowe umeblowanie umożliwiające pracę i odpoczynek w fazie pogotowia. Stanowisko kierowania ogniem, umieszczone w niszy ściennej, nie posiada wspornika dla mocowania przyrządu celowniczego, analogicznego do instalowanych w wieżach pancernych. Izba pogotowia, oprócz standardowego umeblowania umożliwiającego wypoczynek w pozycji siedzącej, posiadała piec i studnię z pompą. Kuchnia zawierała zapewne niewielki piec oraz pewien zapas żywności i opału. W jej ścianie zewnętrznej umieszczono kanał dla wyprowadzania reflektora dla oświetlania fosy. Niewielką latrynę przeznaczono prawdopodobnie dla kubła ustępowego. W galerii strzeleckiej, strzelnice otrzymały stałe lawety dla karabinów. Para otworów dostosowana była do użycia reflektorów acetylenowych. Oświetlenie wnętrza schronu zapewniały lampy umieszczane w niszach ściennych.

Fragment ściany bojowej z czołową partią tarczy pancernej. W otworze strzelnicy lufa makiety armaty.

Izba bojowa z makietą armaty 8cm Minimalschartenkanone M.98 i oryginalną tarczą pancerną. Na sklepieniu pancerza sygnatura producenta - zakładów Emila Skody w Pilźnie (Pilzen).

c.d.n.