Tradytory krakowskich fortów. Przegląd rozwiązań w aspekcie taktycznym. Część szósta.

Tradytor fortu Nr 53a “Winnica” (1898-99r.).

Stanowił w twierdzy Kraków pierwszy tego typu obiekt, uzbrojony w armaty wzoru M.98, charakteryzujące się odmiennym od stosowanego uprzednio typem lawety.

Stanowisko armaty. Cokół dostosowany do osadzania lawety działa 8cm MSK M.98. Powyżej fragment tarczy pancernej z otworem strzelniczym. Umieszczenie osi obrotu armaty w niszy pod otworem strzelniczym pozwalało na utrzymanie otworu strzelniczego o "minimalnej" wielkości (Minimalscharte).

Lokalizacja:

 

Baterię tradytorową wkomponowano w wielofunkcyjny schron, wzniesiony w szyi fortu pancernego obrony bliskiej. Jego położenie odpowiada analogicznym obiektom, w opisanych wcześniej fortach „Grębałów” i „Barycz”. Różnice wynikają zasadniczo z górzystej topografii terenu, na którym wzniesiono fort „Winnica”.

Fort nr 53a wraz ze wzgórzem, od którego wziął nazwę. Z prawej strony droga dojazdowa, doprowadzona od cywilnej drogi lokalnej. W miejscu, gdzie styka się z fortem, zaznaczono kolorem czerwonym schron tradytora. Na południe od fortu widoczne oznaczenie terenu podmokłego.

Rzut fortu. W jego wschodnim narożniku schron tradytora, z zaznaczonym sektorem ostrzału pary armat, ograniczonym skarpami równi ogniowej.

Forma:

 

Dwukondygnacyjny schron rozplanowano na rzucie zbliżonym do litery „L”. Dolne piętro, zlokalizowane na poziomie dna fosy, stanowi około połowy wielkości rzutu piętra górnego, umieszczonego na wysokości dziedzińca fortu. Ściana narażona przylega na kondygnacji dolnej do skarpy fosy, wyżej do wału obwodowego.

W związku z tradytorem pozostaje równia ogniowa, wyplantowana w stoku wzgórza na odległość do 40m od krawędzi przeciwskarpy fosy. Posiada dwie skarpy boczne, nachylenie dna 1:10 i rozwartość odpowiadającą sektorowi ostrzału dział tradytora.

Schron mieszczący baterię tradytorową. Widok od południa. Od lewej mur skarpowy fosy oraz ściana bojowa ze strzelnicami kaponiery na dolnej kondygnacji i strzelnicami tradytora powyżej.

Schron mieszczący baterię tradytorową. Elewacja od zapola z oknami (na górze z pomieszczenia pogotowia, na dole z kaponiery/latryny i izby załogi) i furtą prowadzącą do fosy. Powyżej furty strzelnica broni ręcznej stanowiska na  schodach. W lewej części zdjęcia widoczne obniżenie przeciwskarpy fosy w sektorze ostrzału tradytora oraz krawędź prawej skarpy równi ogniowej

Układ funkcjonalny:

 

W ramach fortu, szyjowy blok schronowy spełniał zadania: tradytora, kaponiery i wartowni obronnej. Kondygnacja dolna obejmowała trzy pomieszczenia, łączące funkcje bojowe i zaplecza. W ich ścianach zewnętrznych wykonano w sumie 6 strzelnic dla przestrzeliwania dwóch odcinków fosy szyjowej. Pojedyncza strzelnica na półpiętrze schodów i strzelnice w okiennicach i furcie pancernej pozwalały na prowadzenie ostrzału czołowego fosy, otaczającej schron. Oprócz funkcji stanowisk bojowych pomieszczenia wykorzystywano jako: izbę odpoczynku (rozwiązanie jednostkowe w skali twierdzy), latrynę i magazyn. Na górnej kondygnacji znajduje się przede wszystkim para kazamat dla armat tradytorowych wraz z sąsiadującym magazynem amunicji i pomieszczeniem pogotowia dla artylerzystów. To ostatnie posiadało stanowiska do obrony zapola fortu i wjazdu przez most (strzelnice w ścianach i okiennicach pancernych). Program pomieszczeń zamykała wartownia, ze strzelnicami w okiennicy i furcie  pancernej, pozwalającymi na ostrzał wnętrza przedbramia (most) i  bramy wewnętrznej. Zestaw pomieszczeń i ich wyposażenie zapewniały tradytorowi znaczną autonomię w trakcie walki. Wynikało to z braku zabezpieczenia dojścia do schronu z dziedzińca, przed ostrzałem z zapola (analogicznie jak w forcie „Grębałów”) oraz potrzeby odciążenia programu funkcjonalnego schronu koszarowo-bojowego. Wielkość tego ostatniego była limitowana ograniczoną powierzchnią szczytu wzgórza Winnica.

Rzuty i przekroje schronu mieszczącego baterię tradytorową. Po lewej, na górze rzut górnej kondygnacji z izbami bojowymi armat (35, 36), magazynem amunicji (38), pomieszczeniem pogotowia artylerzystów (34) i wartownią (39). Poniżej kondygnacja dolna z izbą załogi/izbą bojową kaponiery (30), izbą bojową kaponiery/latryną (31) i izbą bojową kaponiery/magazynem (32).

Wnętrze izby pogotowia artylerzystów z widokiem korytarza w stronę wejścia do schronu. Po prawej ściana zewnętrzna ze strzelnicami skierowanymi na most nad fosą. Od lewej: nisza oświetleniowa i wejście do magazynu amunicji.

Zadanie bojowe: 

Zainstalowane uzbrojenie: dwie armaty 8cm Minimalschartenkanone M.98, pozwalało zwalczać atakującego na dystansie do: 4 km (granatem), 3 km (szrapnelem) i 0.4 km (kartaczem). Zestawienie charakterystyki uzbrojenia z analizą taktyczną terenu w sektorze ostrzału pozwala na podjęcie próby określenia zadań ogniowych dział tradytora w obronie.

Stanowisko ogniowe armaty kazamatowej z cokołem i tarczą pancerną.

Sektor ostrzału tradytora „Winnicy” posiadał rozwartość 36 stopni. Jego prawa skrajnia trafiała w miejsce, gdzie droga z osady Podgórki, położonej na przedpolu twierdzy, opuszcza ostatnie wzniesienia Podgórek Tynieckich. Skrajnia lewa o ukierunkowaniu niemal dokładnie na południe, dochodziła do fosy czołowej, północnej części sąsiedniego fortu Nr 52 ½ „Skotniki”.

Sygnatura pancerza armaty kazamatowej, z oznaczeniem producenta (zakłady Emila Skody w Pilzen), daty produkcji, przeznaczenia docelowego (Krakau), sektora ostrzału poziomego (2x18 = 36 stopni) i numeru seryjnego (11).

Północną (bliższą) część sektora ostrzału stanowi łagodne obniżenie, rozdzielające wyniesiony teren skrajem którego poprowadzono linię obronną pierścienia twierdzy (zajęty przez zabudowę wsi Skotniki) a wzniesieniami Podgórek Tynieckich (przedpole fortyfikacji twierdzy). Wspomniane obniżenie miało charakter podmokły, przecięty szeregiem rowów melioracyjnych. Pokrycie stanowiła roślinność łąkowa. W około połowie odległości między fortami „Skotniki” i „Winnica”, wcinał się we wspomniane obniżenie od strony wschodniej cypel terenu, pokryty polami uprawnymi. Wobec wysokiego usytuowania strzelnic tradytora, cypel nie stanowił przesłony dla prowadzonego ognia. W odległości 1.8km od tradytora, w poprzek jego pola ostrzału przebiegał kolejny cypel terenowy, wysuwający się z rejonu centrum wsi Skotniki, w kierunku wzniesień Podgórek Tynieckich, nazywany Pastwiskową Górą (w jego części wschodniej zlokalizowano fort nr 52 ½ N, S „Skotniki”). Wznosząc się na wysokość ok. 30m ponad otaczający teren od północy i ok. 20m powyżej tradytora, stanowił dla prowadzonego ostrzału, przesłonę obszaru znajdującego się po jego południowej stronie. Na południe od Pastwiskowej Góry teren opadał łagodnie do obniżenia terenu by następnie uformować grzbiet, znajdujący się na wysokości wsi Sidzina, wyznaczający granicę maksymalnej donośności dział tradytora.

Sektor ostrzału tradytora fortu "Winnica" oraz donośność szrapnelem (kolor intensywny) i granatem (kolor blady).

Analiza ukształtowania terenu w sektorze ostrzału wskazuje że zasadniczym motywem wprowadzenia omawianej baterii było pole martwe, istniejące na bliskim przedpolu fortu „Skotniki” - na zachodnim stoku Pastwiskowej Góry. Sięgało ono od podnóża Podgórek Tynieckich na 450m od fortu, stwarzając wyjątkowo korzystne warunki do przeprowadzenia szturmu. Szerokość pola ostrzału tradytora w tym miejscu wynosiła 1.1km, z tego 650m pola martwego fortu 52 ½. Pozwalało to ostrzelać zarówno wojska próbujące wykorzystać stok wzgórza jako pozycję wyjściową do ataku, jak i prowadzące szturm wzdłuż grzbietu i północnych stoków Pastwiskowej Góry. W razie prowadzenia przez oblegającego natarcia metodami inżynieryjno saperskimi działa tradytora ostrzeliwać mogły flankę sap (ich ostrzał od przeciwnej strony nie był możliwy przebieg frontu obrony, wykręcającego od fortu „Skotniki” w kierunku wschodnim).

Prowadząc ogień granatami na maksymalną donośność, można było ostrzelać przeciwnika poruszającego się po osi drogi ze Skawiny (w tym wioskę Sidzina). Ograniczeniem był jednak grzbiet Pastwiskowej Góry, wymagający przerzucenia pocisków. U jej podnóża znajdowało się zatem szerokie pole martwe (możliwe do dokładnego oszacowania dopiero po zestawieniu z krzywą balistyczną pocisku 8cm).

Niejako ubocznym skutkiem wprowadzenia tradytora było stworzenie możliwości ostrzału miedzypola fortów 52 ½ i 53a krzyżowym ogniem północnej półbaterii wieżowej armat przeciwszturmowych pierwszego z wymienionych obiektów i tradytora drugiego. Charakter samego miedzypola stwarzał wprawdzie atakującemu ograniczenia ze względu na podmokły teren niemniej jednak bliskość pozycji wyjściowych (ok. 2km) i zdominowanie pozycji obrońcy przez wzgórza Podgórek Tynieckich (261-284 m n.p.m. wobec 234m – „Winnica” i 250m – „Skotniki”), dawała oblegającemu istotny atut. 

Ściana bojowa tradytora w widoku z równi ogniowej.

Konstrukcja, narażenie na ostrzał:

Budowla posiada konstrukcję charakterystyczną dla schronów, wykonywanych w Krakowie w latach 90- tych XIX wieku. Ścianę narażoną grubości 2.2 m, stykającą się z nasypem ziemnym, wykonano z krystalicznego wapienia. Jej odporność wzmacniał płaszcz detonacyjny z zasypu kamiennego, pełniący także funkcję drenażu (u jego podnóża umieszczono korytko odwadniające wyprowadzające wodę ujściem w skarpie wału. Nasyp ziemny posiadał grubość w szczycie ok. 6m. Ściana bojowa wykonana została z betonu grubości ok. 2m. Osadzono w niej tarcze pancerne armat o grubości w czole 10cm. Z betonu odlano także ścianę zewnętrzną, od strony wjazdu na dziedziniec. Posiadała ona grubość 1.2m, podobnie jak pozostałe ściany zewnętrzne od strony szyi fortu, wymurowane jednak z cegły. Interesująco przedstawia się ściana schronu na dolnej kondygnacji, poniżej ściany bojowej tradytora. Wykonana zasadniczo z bloków wapienia, posiada od zewnątrz warstwę licową z betonu, o grubości ok. 40cm.

Stropodach schronu o łącznej grubości ok. 1.8m, wykonano z betonu, wylanego na belkach stalowych. Warstwa belek oprócz roli konstrukcyjnej pełniła (wraz z umieszczonymi pomiędzy nimi wysklepkami z grubej blachy) funkcję ochrony przeciwodpryskowej. W zróżnicowany sposób rozwiązano konstrukcję przegrody międzykondygnacyjnej. Pomiędzy izbą wypoczynku a izbą pogotowia zastosowano typowy strop betonowy, na rzadko rozmieszczonych belkach stalowych, między którymi ułożono arkusze blachy falistej. Pod stanowiskami armat, ze względu na większe obciążenia, użyto murowanych sklepień.

Na rysunku z lewej ukazano na górnej kondygnacji schronu przekrój przez tarczę pancerną w izbie bojowej armaty. Poniżej widoczna pogrubiona ściana i sklepienie izby bojowej kaponiery, stanowiące oparcie dla stanowiska armaty. Po prawej przekrój z widokiem na stanowiska obu dział.

Strzelnice armat zabezpieczono wielkogabarytowymi tarczami pancernymi zaś w większości strzelnic broni ręcznej osadzono lekkie płyty pancerne. Okna i drzwi zamykano pancernymi okiennicami/furtami. Na wypadek ich uszkodzenia, istniała możliwość barykadowania otworów od wewnątrz, ścianą z belek wsuwanych w celowo przygotowane prowadnice.

Wobec niewielkiej powierzchni rzutu stropodachu, trafienie schronu ogniem stromotorowym artylerii najcięższej, należy określić jako mało prawdopodobne (wymagające zużycia znacznej ilości amunicji). Kalibry stosowanych ówcześnie w polu dział, nie dawały przy tym gwarancji penetracji konstrukcji w wyniku pojedynczego trafienia. Ściana bojowa tradytora zagrożona była ostrzałem z rejonu na przedpolu fortu 52 ½. Jako że znajdował się on w martwym polu ostrzału tego dzieła, likwidacja zagrożenia wymagać mogła interwencji baterii polowych, zlokalizowanych w rejonie północnej części wsi Skotniki. Odporność pancerza armat wespół z niewielkim otworem strzelniczym powodowała by jednak istotną trudność wyeliminowania stanowisk, dając obrońcy sporo czasu na uporanie się z zagrożeniem.

Wał ze stanowiskami piechoty (po prawej) i nasyp osłaniający ścianę narażoną schronu tradytora (w tle).

Wyposażenie

Zastosowany nowy wzór lawety działa, o niższej wysokości, wymusił wykonanie betonowego cokołu, wyniesionego ponad poziom posadzki, dla utrzymania lufy na dotychczasowym poziomie. Wyposażenie izby działowej nie odbiegało od standardu. Jej wentylację oparto jak dotychczas na parach kanałów ściennych w ścianach bocznych każdego pomieszczenia. Brak własnego stanowiska kierowania ogniem wskazuje, że w tym zakresie bateria musiała bazować na obserwatorze w wieży pancernej na schronie koszarowo-bojowym (wspólnym z półbaterią wieżową) lub prowadzić ogień z mapy w oparciu o wykonane w czasie pokoju wyliczenia i przeprowadzone wstrzeliwanie. Magazyn amunicji na piętrze mieścił po 600 naboi na działo (razem 1200) - większość szrapneli. Dla fortu przewidziano po 1000 naboi na karabin osadzony w stałej lawecie i po 400 na pozostałe karabiny. Uwzględniając ilość stanowisk ogniowych broni ręcznej w schronie, pozwala to szacować zapas amunicji karabinowej na ok. 10 000. Składowano go zapewne w magazynie-izbie bojowej parteru. Budowla nie posiadała pierwotnie stanowisk do oświetlania pola walki. W początku XX wieku wykonano otwory dla pary reflektorów dla oświetlania dna fosy.

Skarpa fosy i fragment ściany bojowej tradytora z zewnętrznym licem tarczy pancernej.

Schron ogrzewano piecami, umieszczonymi w izbie wartownika, izbie pogotowia i wypoczynkowej. W tej ostatniej widoczne są ślady prycz. Izba latryny posiadała zapewne przenośny kubeł ustępowy (brak zbiornika szamba na zewnątrz schronu). Dla ustawienia lamp oświetleniowych wykonano w ścianach pomieszczeń typowe nisze. W czterech strzelnicach broni ręcznej na parterze (ostrzał północnego odcinka fosy szyjowej) osadzono obrotowe lawety dla karabinów typu Mannlicher. Ze względu na ukształtowanie terenu, rozwiązanie to pozwalało w ograniczonym zakresie prowadzić ogień ponad krawędzią przeciwstoku fosy, w miedzypole. Czyniło to ze stanowisk kaponierowych rodzaj quasi-tradytora (analogiczne możliwości posiadała część stanowisk w kaponierze czołowej).

Ściana bojowa tradytora i kaponiery, w widoku z dna fosy. Po lewej skarpa fosy, po prawej przeciwskarpa, obniżona na skutek wyprofilowania tu równi ogniowej.

c.d.n.