PÓŁ-FORT

STAN OBECNY:

Od kilkudziesięciu lat krakowski fort „Prokocim”, pomimo wpisu do rejestru zabytków, pozostaje nieużytkowanym pustostanem, pozbawionym bieżącego nadzoru, konserwacji i porządkowania.
Skutki tej sytuacji to:

• niszczenie obiektu na skutek wandalizmu i kradzieży,
• postępujące zaśmiecenie obiektu,
• niekontrolowany rozrost zieleni, powodujący niszczenie konstrukcji murowych, zawilgocenie schronów i erozję wałów (wobec zaniku darni na stokach),
• pojawianie się na terenie fortu elementu patologicznego lub przestępczego, mogącego stwarzać zagrożenie dla odwiedzających obiekt.

Fort "Prokocim" na zdjęciu lotniczym (za: geoportal.gov.pl)

POTENCJAŁ:

Pod określeniem: fort nr 50 „Prokocim” kryje się, położona w centrum rozległej działki, historyczna budowla obronna. Składają się na nią w około 80% ziemne wały i fosy, porośnięte trawą, krzewami i drzewami.  Na terenie fortu znajduje się też szesnaście, różnej wielkości schronów: od małych, jednoprzestrzennych, po rozległe, liczące do kilkunastu, różnej wielkości pomieszczeń. Mimo braku przystosowania do użytkowania, obiekt jest odwiedzany przez osoby szukające wypoczynku, rozrywki, przygody, kontaktu z historią. Był bazą imprezy sportowej „Bieg Twierdzy Kraków”.

Działki własności gminnej (jasny i ciemny żółty) obejmujące większość historycznej działki fortu "Prokocim" i przyległej baterii (za: miip.geomalopolska.pl).

Potencjalny obszar parkowy, wielkości ok. 6.3ha, obejmujący fort "Prokocim" wraz z przyległą baterią (za: miip.geomalopolska.pl).

Rozplanowanie fortu oferuje potencjalnie ponad 1.5 km trasę spacerową przebiegającą w zróżnicowanym otoczeniu: fosy, drogi wałowej i potern (korytarzy pod wałami). Ponadto przestrzeń dla imprez plenerowych lub grupowego wypoczynku jak zachodnia część działki fortecznej, placu broni, odcinek fosy przed schronem koszarowym czy teren w otoczeniu przyległej baterii.

Istniejąca zieleń wysoka i wały ziemne znakomicie izolują wnętrze fortu od zewnętrznego hałasu, zapewniają ochronę przed nadmiernym nasłonecznieniem oraz wiatrem. Schrony pozwalają znaleźć ochronę w razie nagłego deszczu.

Sieć potencjalnych tras spacerowych w obrębie historycznej działki fortu (linie czerwone): po terenie (linie ciągłe) i korytarzami pod wałami (linie przerywane). Kolorem zielonym wyróżniono place, umożliwiające organizację imprez plenerowych (u dołu) i zwarty zespół zieleni wysokiej, potencjalnie o charakterze ogólnodostępnego parku (po lewej). Linią kropkowaną zaznaczono obszar z pozostałościami baterii, towarzyszącej fortowi. Linia przerywana pokazuje granice obszaru parkowego.

Fort znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz rozbudowywanego szpitala dziecięcego, stanowiąc dla nich oraz położonych nieco dalej osiedli mieszkaniowych, naturalne zaplecze wypoczynkowe.

Położenie fortu w stosunku do pobliskich zespołów zabudowy mieszkaniowej (żółty okrąg – granica 10-minutowego spaceru). Białe punkty z niebieską obwódką – obiekty Twierdzy Kraków.

Dogodne skomunikowanie z centrum miasta oraz sąsiedztwo innych obiektów twierdzy Kraków (dwa schrony amunicyjne, budynek centrali telefonicznej, miejsce po koszarach barakowych) stwarza warunki dla włączenia obiektu w ofertę turystyczną miasta. W pobliżu zaznaczonej niżej trasy dojazdowej znajdują się kolejne obiekty obronne, umożliwiające wyznaczenie szlaku historycznych fortyfikacji: fort nr 31 „św. Benedykt” na Krzemionkach wraz z wałami i półbastionem VIII oraz niemiecką baterią przeciwlotniczą z okresu okupacji; relikty fortu nr 33 „Krakus”, zespół szańców FS 21 i 22, magazynów amunicyjnych oraz okopy „Linii Fryderyka” w rejonie Płaszowa; schron amunicyjny nad Drwinką.

Położenie fortu wraz z najdogodniejszą trasą dojazdu z rejonu starego miasta (ulica św. Gertrudy).

IDEA:

Pomysł adaptacji fortu opiera się na założeniu najekonomiczniejszego wykorzystania jego cech i wartości. Obiekt, którego większość składa się z form ziemnych, pokrytych zielenią, stanowi naturalny park, wymagający jedynie uporządkowania oraz pewnych prac zabezpieczających i adaptacyjnych. Realizacja możliwa jest etapami, bez konieczności ponoszenia jednorazowo wysokich nakładów finansowych. Przewidywany efekt to oddanie mieszkańcom Krakowa, w krótkim terminie, atrakcyjnego parku miejskiego, pozwalającego na realizację szeregu różnorodnych aktywności wypoczynkowych na otwartym powietrzu, wśród zieleni, odpowiednich dla różnych grup wiekowych: dzieci, młodzieży, dorosłych i starszych. W sposób nie kolidujący z podstawową funkcją, fort pełnić może rolę atrakcji turystycznej, opatrzony informacją o jego historii i militarnym przeznaczeniu.

ETAPOWANIE:

Proponowana adaptacja zakłada etapowanie prac. Jego celem jest udostępnienie fortu już na wczesnym etapie, po przeprowadzeniu elementarnych prac porządkowych i zabezpieczających a następnie stopniowe podnoszenie jakości, drogą kolejnych inwestycji.

Fort Voordorp (Holandia). Fot. za internet.

I ETAP: PÓŁ-FORT 
Działanie informacyjne nakierowane na ukazanie potencjału parkowego obiektu. Obejmowało by:

• usunięcie z połowy fortu (do osi symetrii) śmieci, powalonych pni i konarów,
• wycinkę krzewów, wycinkę drzew: obumarłych, młodych samosiejek, w złym stanie biologicznym, zachwianej statyce lub niszczących korzeniami budowle forteczne oraz usunięcie opadłych liści i dosiew traw na stokach wałów,
• zabezpieczenie miejsc niebezpiecznych (studzienki kanalizacyjne, otwory latryn, niestabilne elementy murowe.

Fort Aan het Spoel (Holandia). Fot. za internet.

II ETAP: FORT-PARK minimum

• Ogrodzenie terenu parku (dostęp kontrolowany, jak w Parku Jordana),
• usunięcie z drugiej połowy fortu śmieci, oczyszczenie ścian schronów z pseudo-graffiti, zabezpieczenie miejsc niebezpiecznych, wycinkę drzew zagrażających bezpieczeństwu lub niszczących korzeniami budowle forteczne,
• Selektywną wycinkę zieleni w północnej części fortu z uwzględnieniem zachowania różnorodności jego zagospodarowania: pozostawieniem w wybranych miejscach obszarów silniej zacienionych, dziko rosnących krzewów i powalonych pni jako mini-rezerwatu przyrodniczego.

Fort Bakkerskil (Holandia). Fot. za internet.

III ETAP: FORT-PARK maximum

• wprowadzenie w wybranych miejscach niewielkiej ilości oświetlenia, mebli parkowych (ławki, siłownia, plac zabaw dla dzieci), utwardzonych ścieżek spacerowych,
• wprowadzenie elementów informacyjnych o historii fortu i przeznaczeniu poszczególnych jego elementów.
• W miarę pojawiania się podmiotów, zainteresowanych prowadzeniem działalności usługowej lub handlowej na terenie parku, adaptacja wybranych pomieszczeń na odrębne lokale. Polegała by ona zasadniczo na wprowadzaniu do największych pomieszczeń, izolowanych termicznie „kontenerów”, niezależnych od historycznej konstrukcji. W dalszej przyszłości następował by sukcesywny, kompleksowy remont konserwatorski (z odkopaniem i ponownym zaizolowaniem przeciwwodnym) kolejnych schronów fortu, z ich adaptacją według dotychczasowych ("kontenerowych") lub klasycznych metod.

 

Izolowany termicznie "kontener" na wynajem, wewnątrz izby koszarowej (na bazie rysunku z: Idzikowski T., Twierdza Przemyśl. Powstanie, rozwój, technologie.). Możliwość wykorzystania schronów fortu bez konieczności prowadzenia kosztownych prac budowlanych i bez ingerencji w historyczne mury. W dowolnym momencie możliwość demontażu kontenera i przywrócenia stanu historycznego.

Idea elastycznej adaptacji dawnych izb żołnierskich, z użyciem "kontenerów" (K1, K2, K3, K4). W zależności od potrzeb do kontenera może zostać przypisana powierzchnia zewnętrzna (sąsiednia izba, bez kontenera: K1A, K2A, K4A). Ten sposób adaptacji pozwala płynnie i w krótkim czasie reagować na zmieniające się zapotrzebowanie na zamknięte lokale usługowe/handlowe w obrębie fortu.

INFORMACJE HISTORYCZNE:

Fort nr 50 „Prokocim” (Lagerfort Nro 50 „Prokocim”) został wzniesiony w obecnej formie w latach 1883-86, z drobnymi modernizacjami wykonanymi u progu i w początkach pierwszej wojny światowej. Należy do typu artyleryjskiego – zasadniczego rodzaju dzieła obronnego nowoczesnych twierdz lat 70-tych i 80-tych XIX wieku. Fort stanowi rozległe dzieło obronne, zajmujące obszar o wielkości ok. 300 x 200 m (bez przyległej baterii). Rozplanowanie jest zasadniczo symetryczne, wzdłuż osi wschód-zachód.

Na obiekt składają się elementy ziemne:

przedstok (nasyp na zewnątrz fosy), plac broni (taras od strony wjazdu do fortu, otoczony przedstokiem), fosa, wał ze stanowiskami artylerii i piechoty rozdzielonymi poprzecznicami,

oraz murowe:

kaponiery (budowle do ostrzału dna fosy) z poternami (tunelami komunikacyjnymi) pod wałem, schrony pogotowia i amunicji podręcznej w poprzecznicach, schron koszarowy, schron centralny.

Od północy do fortu przylega bateria, będąca pozostałością założenia obronnego poprzedzającego budowę fortu 50 w jego obecnej formie. Stanowi integralny składnik założenia obronnego fortu i powinna podlegać wraz z nim jednej koncepcji zagospodarowania.

Parkowe zagospodarowanie twierdzy Goryokaku, Hakodate (Japonia). Okres kwitnięcia wiśni.

Opracowanie: Piotr Leonowicz, Kraków 2017