Kazemat 599 - holenderski przykład ekspozycji zabytku fortyfikacji z okresu drugiej wojny światowej.

Autostrada A2, pomiędzy węzłami zjazdowymi nr 13 Culemborg i nr 12 Everdingen, przecina Diefdijklinie – ufortyfikowaną pozycję, stanowiącą część Nowej Holenderskiej Linii Wodnej (Nieuwe Hollandse Waterlinie), rozbudowaną wzdłuż grobli (dijk) ograniczającej poldery zalewowe. Oś drogi stanowi symboliczną granicę pomiędzy dwoma biegunami podejścia do prezentacji zabytkowych fortyfikacji. Po wschodniej stronie, wyłania się spośród wałów ziemnych, pokryta zielono-żółtym kamuflażem, ściana ze strzelnicą Kanon Kazemat  - schronu armaty przeciwpancernej z 1935 roku (tzw. VIS-Kazemat - wzniesiony w oparciu o Voorschrift Inrichten Stellingen - instrukcję zakładania umocnień). Obecny wygląd budowli jest efektem, przeprowadzonego przez stowarzyszenie Stichting Militair Erfgoed, remontu z elementami rekonstrukcji. Odmienne podejście do zabytku ilustruje obiekt, położony na zachód od drogi. W 2010 roku poddany został szczególnemu zabiegowi, mającemu na celu udostępnienie zwiedzającym i wyeksponowanie historycznych wartości.


 

Kazemat 599 w widoku ze szczytu grobli w kierunku przedpola. W prawej połówce schronu widoczny otwór oryginalnego wejścia (powyżej odlana data budowy). W tle i po lewej - autostrada A2. Fot.: RAAAF via www.landezine.com

Inwestorem, odpowiedzialnym za realizację prac przy schronie nr 599 (kazemat 599) z 1940 roku były władze miasta Culemborg. Koncepcja i projekt stanowiły efekt współpracy amsterdamskiego biura RAAAF (Rietveld Architecture Art Affordances) i  artysty Erick de Lyon (Atelier de Lyon), którzy zaproponowali zaskakujące rozwiązanie: usunięcie środkowej części obiektu i przeprowadzenie przez jego środek chodnika, przechodzącego następnie w pomost nad przyległym stawem. Takie podejście do historycznego obiektu wywoływać musi sprzeczne uczucia: z jednej strony zaintrygowania osobliwym działaniem i uzyskanym atrakcyjnym rozwiązaniem przestrzennym, z drugiej - zdumienia faktem eksponowania wartości zabytkowych drogą fizycznej likwidacji części obiektu. Odłóżmy zatem na bok emocje i przeanalizujmy przeprowadzone działanie na płaszczyźnie czysto merytorycznej. Skorzystamy tu z metodyki podejścia do prac przy obiektach historycznych, wielokrotnie przytaczanej w pracach badacza fortyfikacji, prof. Janusza Bogdanowskiego.
 

Etap pierwszy: określenie zasobu. 

Kazemat 599 stanowi konstrukcję, opartą na typowym projekcie, zrealizowaną na terenie Holandii w latach 1939-40 w ilości około 700 sztuk. Wzdłuż Nowej Linii Wodnej wzniesiono ich około 570, z czego około 400 zachowało się do dnia dzisiejszego.

Obiekty tego typu klasyfikowane były jako Groepsschuilplaats (schron dla drużyny) Type P. Funkcjonowały też pod potoczną nazwą Pyramide. Konstrukcyjnie stanowiły budowlę naziemną, wykonaną z żelbetu, w jednej z trzech klas odporności. W miejscach o ważnym znaczeniu taktycznym stosowano kategorię W21-28 (W=weerstand – odporność), oznaczającą wytrzymałość na wielokrotne trafienie pociskiem kaliber 21cm lub pojedyncze/kilkukrotne trafienie pociskiem kaliber 28cm. Obiekty takie posiadały wymiary rzutu: 8.2 x 6.5m i wysokości 4.9m. Grubości elementów konstrukcyjnych wynosiły: ściana czołowa - 1.8m, ściany boczne - 1.5m, stropodach - 2.2m. Wnętrze schronu mieściło śluzę przeciwgazową i izbę dla min. 10 żołnierzy, obsadzających przyległy okop ze stanowiskami ogniowymi. Wyposażenie obejmowało wentylator z zestawem filtrów, piecyk, telefon, peryskop zamocowany w stropie i umeblowanie pozwalające na odpoczynek załogi.

W większości przypadków obiekty omawianego typu budowano grupami (wzdłuż linii rowów strzeleckich), wespół ze schronami bojowymi, często obok obiektów obronnych pochodzących z poprzednich okresów historycznych. Odległość między schronami w ramach grupy wynosiła zwykle około stu metrów. W ramach zespołu umocnień blokujących dawną drogę krajową nr 2 (obecna autostrada A2) zachowały się cztery obiekty typu P, rozrzucone na dystansie 300m. 

Etap drugi: waloryzacja.

Kazematt 599 stanowił obiekt typowy, zachowany w licznych egzemplarzach w ramach całego kraju a w czterech egzemplarzach w ramach omawianego zespołu. Nie wyróżniał się pod względem stanu zachowania, tak konstrukcji jak elementów wyposażenia. W tej sytuacji jego zasadnicza wartość leżała w małym stopniu w substancji, a przede wszystkim w relacjach funkcjonalnych (bojowych) i przestrzennych z pozostałymi obiektami zespołu obronnego.

Etap trzeci: wytyczne.

Biorąc pod uwagę wyniki waloryzacji, minimalny zakres ochrony schronu nr 599 należało określić jako: zachowanie charakterystycznych cech formy przestrzennej, czytelności funkcji bojowych i czytelności obiektu jako elementu założenia obronnego wzniesionego w systemie fortyfikacji rozproszonej. 

W kontekście przeprowadzonej wyżej analizy, prace przeprowadzone na schronie wypada określić jako nienaruszające żadnej z zasadniczych, unikalnych cech zespołu zabytkowego jak również relacji poszczególnych jego elementów. Wykrojenie środkowej partii obiektu 599 nie zmieniło zasadniczych cech jego formy przestrzennej i rozplanowania. Forma kompletna tego typu obiektu widoczna jest w zachowanych w najbliższym sąsiedztwie, trzech schronach Type P.

Do wartości wyjściowych, mających korzenie w historii zespołu, współczesna realizacja dodała kolejne, o istotnym ładunku dydaktycznym (ponadto artystycznym). Umożliwiono zwiedzającym bezpośrednie zapoznanie się z cechami konstrukcji: strukturą i grubościami ścian i stropu. Nie można też nie docenić samego faktu zwrócenia uwagi zwiedzających na obiekty, które ze względu na swe cechy (małe, nieoświetlone wnętrze) powodowały małą styczność obywateli i turystów z tego typu zabytkami. Ograniczała się ona zasadniczo do zewnętrznego wizerunku – zatem cechy estetycznej,  mającej drugorzędne i wtórne znaczenie wobec obiektu, którego forma wynikała wyłącznie z funkcji bojowej. Celowo wybrane, eksponowane miejsce przy autostradzie A2, zapewnia przy tym warunki do efektywnego promowania tego typu zabytków.

Należy podkreślić że zastosowana forma wyeksponowania obiektu ma charakter działania jednostkowego, nie nadającego się w żadnym wypadku do uznania za działanie „modelowe”. Istota sukcesu nie leży tu bowiem w aplikowaniu na siłę ekscentrycznego rozwiązania przestrzennego lecz odwrotnie – wypracowaniu rozwiązania jako wyniku dogłębnej a przy tym wolnej od schematów myślowych, analizy lokalnych uwarunkowań, cech obiektu i celu podjętego działania.

Oprócz samej realizacji, dla czytelnika polskiego zajmującego się tematyką ochrony zabytków, interesującym będą jej następstwa. Jakość koncepcji przestrzennej i unikatowość idei przyniosła projektowi nagrody: Dutch Design Award w 2011r. i Architectural Review Award w 2013r. Co jednak znacznie ciekawsze, skutkiem przeprowadzenia prac był wzrost rangi zabytkowej obiektu. Holenderski system ochrony zabytków przyporządkowuje je do jednej z trzech grup: o randze gminnej (Gemeentelijk monument), prowincjonalnej (Provinciaal monument) i krajowej (Rijksmonument). Jak podaje biuro RAAAF, pierwotnie obiekt zajmował najniższą pozycję. Po zrealizowaniu prac został zaliczony do zabytków o znaczeniu krajowym. Autorowi nie udało się odnaleźć informacji na temat przebiegu tego procesu. Faktem jest natomiast, że w rejestrze zabytków krajowych funkcjonuje pod numerem 531727 zespół obiektów N(ieuwe H(ollandse) W(aterlinie) – Tussenstelling (pozycja pośrednia) Diefdijk Nord. W jego ramach osobne numery nadano następującym obiektom, tworzącym Betonnen Werken Coupure Diefdijk – A2 (obiekty betonowe przerwy w grobli Dief): nr 531730 – Mitralieur kazemat Diefdijk Nord (schron karabinu maszynowego), nr 531731 – Kanon kazemat Diefdijk Zuid (schron armaty przeciwpancernej), nr 531729 – Gietstalen koepelkazemat type G (schron karabinu maszynowego w kopule pancernej) i cztery obiekty, ujęte pod jednym numerem 531728 – Groepsschuilplaats type P (schron bierny dla drużyny) do których należy kazemat 599.
Informacje powyższe zdają się potwierdzać rzecz nie mieszczącą się w polskich kategoriach myślenia o zabytku, natomiast doskonale odpowiadającą, znacznie elastyczniejszemu, rozumowaniu holenderskiemu: zabytek nie stanowi obrazu zamkniętej karty dziejów. Oprócz wartości historycznej docenia się także wartość współcześnie prowadzonych prac, o ile przyczyniają się do lepszego jego zrozumienia. 

Kazemat 599. Widok z miejsca przecięcia przez ścianę czołową. Po lewej: część izby schronowej ze strzelnicą w ścianie naprzeciw wejścia do schronu. Po prawej: druga połowa izby schronowej z otworem drzwiowym prowadzącym do śluzy przeciwgazowej. Na wprost, współczesne dojście do obiektu prowadzące ze szczytu grobli. Fot.: RAAAF via www.landezine.com

Źródła:

www.monumenten.nl  (strona zawierająca informacje o holenderskim systemie ochrony zabytków, w tym rejestr obiektów chronionych)

www.raaaf.nl  (strona biura Rietveld Architecture Art Affordances)

www.delyon.nl  (strona artysty Erick de Lyon)

http://www.landezine.com/index.php/2014/01/bunker-599-by-raaaf-atelier-de-lyon/ (fotografie schronu i film nakręcony przy okazji realizacji inwestycji, wyjaśniający ideę stojącą u podstaw projektu)

Liżewska I. (red.), System ochrony zabytków w wybranych krajach europejskich, [w:] Kurier konserwatorski, nr 11/2011